Διεθνισμοί - "Από που και γιατί" Καθημερινά στη ΝΕΤ Fm 10:55 και 18:55

ΑΠΟ ΠΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΤ

Ι

ΜΕ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ
Ένα ταξίδι στις ρίζες λέξεων εκφράσεων.


Μια παραγωγή της ΦΩΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ


Για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του σύγχρονου πολιτισμού, πολύ συχνά τροποποιείται η σημασία αρχαίων λέξεων, και προπαντός δημιουργούνται συνεχώς νέοι διεθνισμοί στηριγμένοι σε αρχαία ελληνικά και σε λατινικά λεξικά στοιχεία. Με βάση το αρχαίο πολιτεία έχουμε π.χ. στ’ αγγλικά policy ‘άσκηση πολιτικής’, αλλά επίσης και police ‘αστυνομία’, γαλλικό police, ιταλικό polizia, γερμανικό Polizei.
Oι τομείς όπου πρώτα διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ο αθλητισμός, η ιατρική, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά, η πολιτική οργάνωση, η ναυτιλία και η στρατηγική τέχνη. Mερικοί χαρακτηριστικοί όροι από αυτούς τους τομείς που πέρασαν στα λατινικά και απο ‘κεί στις νεότερες γλώσσες:
ἀθλητής > athleta∙ ἱππόδρομος > hippodromos∙ ἐπιληψία > epilepsia∙ φιλοσοφία > philosophia διαλεκτική ‘φιλοσοφική μέθοδος’ > dialectica∙ μουσική > musica∙ γραμματική > grammatica∙ ἱστορία > historia∙γεωμετρία > geometria∙ ἀριθμητική > arithmetica∙ κυβερνῶ ‘οδηγώ πλοίο’ > gubernare∙ στρατηγία ‘το αξίωμα του στρατηγού’ > strategia (στρατηγική είναι ‘η τέχνη του στρατηγού’).
Εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις των νεολατινικών, των νεότερων γλωσσών, και γενικά του «διεθνούς επιστημονικού λεξιλογίου» (οι κατεξοχήν «διεθνισμοί») στηρίζονται όχι σε ολόκληρες λέξεις αλλά σε λεξικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής, που σήμερα χρησιμεύουν σάν παραθήματα ή συμφύματα:
a- (an-) < ἀ- (ἀν-), anti- < ἀντί, hyper- < ὑπέρ, < paleo- < παλαιός, neo- < νέος, micro- < μικρός, mega- < μέγας, poly- < πολύς, macro- < μακρός, -ist< -ιστής, -ism < -ισμός, -logy < -λογία (λόγος), -therapy < θεραπεία.
Συχνά μάλιστα δέν ακολουθούν ακριβώς τους κανόνες των αρχαίων ελληνικών και των λατινικών, αφού δημιουργήθηκαν για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των νεότερων γλωσσών και όχι για επίδειξη αρχαιομάθειας.
Ο μεγάλος αριθμός δανείων απ’ τ’ αρχαία ελληνικά στις ευρωπαϊκές γλώσσες είχε προκαλέσει κιόλας απ’ την αναγέννηση τη δημιουργία νέων μορφολογικών και σημασιολογικών μοντέλων σ’ αυτές. Στις γλώσσες που μετέχουν στο σύγχρονο τεχνολογικό πολιτισμό, αυτές οι νέες λέξεις είναι πολλαπλάσιες απ’ όλες τις ελληνικές λέξεις που καταγράφονται στα αρχαία κείμενα δέκα περίπου αιώνων.

"Από που και γιατί" Καθημερινά στη ΝΕΤ Fm 10:55 και 18:55

ΒΩΜΟΛΟΧΟΣ
Τον καθυβρίζοντα τα ίερα και τα όσια και γενικότερα τον αισχρολόγο τον αποκαλούμαι βωμολόχο.
Για να δούμε όμως πως προέκυψε αυτή η λέξη.
Στην αρχαιότητα, όταν γίνονταν θυσίες στους Θεούς, οι φτωχοί συγκεντρώνονταν γύρω από τους βωμούς για να πάρουν μετά το τέλος των θυσιών,τα κομμάτια από το κρέας, που έμεναν από τα σφαχτά. Ήταν όμως τόσοι πολλοί, ώστε οι ιερείς δεν ήξεραν σε ποιον να πρωτοδώσουν. Ωστόσο, αυτοί που δεν προλάβαιναν να πάρουν μερίδιο, άρχιζαν να βρίζουν και να φωνάζουν εναντίον όσων πήραν..!
Ένας τέτοιος υβριστής ήταν ο Αθηναίος Δανάκης,που οι καταπληκτικές και πρωτότυπες βρισιές του παραλίγο να σκιάσουν και τη ρητορική δόξα του Δημοσθένους! Οι Αθηναίοι τον συμπαθούσαν τον Δανάκη και τον θεωρούσαν δάσκαλο στο είδος του!
Από τους αισχρολόγους αυτούς επήλθε και η λέξι ''βωμολόχος'', που τη λέμε και σήμερα για όλους όσοι βρίζουν. Ετυμολογείται δε, από το ''βωμός'' και το ''ελλοχεύω'', που σημαίνει παραμονεύω, στέκομαι κοντά στον βωμό... Και αυτή την λέξι, το ελλοχεύω, την χρησιμοποιούμε σήμερα, με τη σημασία του παραμονεύω (για κάτι κακό), είμαι κρυμμένος/ανενεργός αλλά αναμένεται να εκδηλωθώ ή να παρουσιαστώ, προκαλώντας τις αρνητικές επιπτώσεις που συνεπάγεται η εμφάνισή μου. Το ελλοχεύω ετυμολογείται από την πρόθεση και το αρχαίο ρήμα λοχώ. Συνηθισμένη κλισέ έκφραση που χρησιμοποιούμαι διαπράττοντας λάθος είναι η ελληνικούρα: «ελλοχεύει κινδύνους» Θα προτιμούσα σίγουρα το «εγκυμονεί κινδύνους» που ενώ είναι και αυτή φθαρμένη και κλισέ, είναι τουλάχιστον σωστή.

ΕΤΣΙΘΕΛΙΚΑ ΚΑΙ ΟΧΙ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΑ ΚΟΥΡΕΥΕΤΑΙ Η ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κλικ στην εικόνα

ΑΠΟ ΠΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ. Ερμής

ΜΕ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ
Ένα ταξίδι στις ρίζες λέξεων εκφράσεων.


Μια παραγωγή της ΦΩΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ


Ο Ερμής είναι ίσως η πιο συμπαθητική θεότητα του ελληνικού δωδεκάθεου, καθώς συνδυάζει πολύ έντονα τα ανθρώπινα με τα θεϊκά στοιχεία, αλλά και γιατί θεωρείται ουσιαστικά ο πρώτος δάσκαλος του ανθρώπινου γένους. Είναι αυτός που εισήγαγε τα γράμματα και τις επιστήμες στην ανθρωπότητα και δίδαξε τη χρήση της διάνοιας. Ταυτόχρονα είναι προστάτης του εμπορίου, των θυσιαστικών τελετών και της μαγείας. Εκφράζει με ένα αρχετυπικό σχεδόν τρόπο την ταχύτητα, την ευλυγισία, τη μεταβλητότητα, μα και τους απατηλούς δρόμους. Το όνομα του προήλθε, πιθανότατα, από το έρμα (που σημαίνει “σωρός λίθων”), επειδή ο σωρός των λίθων που συγκεντρωνόταν πάνω από τους τάφους ήταν συνδεδεμένος με τον Ψυχοπομπό Ερμή.

Η λέξη έρμα (και ο ερματισμός) χρησιμοποιήθηκε και στα καράβια για να δηλώσει το βάρος, που ρυθμίζει την ισορροπία των πλοίων (ιταλ.: zavora > σαβούρα). Απ εδώ και ο ανερμάτιστος άνθρωπος (: ο δίχως ηθικό αντίβαρο)

Ο Ερμής, εκτός των άλλων, επεξηγούσε στους ανθρώπους τη βούληση των θεών, ήταν, δηλαδή ο “εξηγητής” και γι αυτό οι λέξεις: ερμηνεία, ερμηνευτής, διερμηνέας, ερμηνευτικός, ερμηνεύω κ.ά. φέρουν το όνομα του. Αντίθετα, κατά το Μεσαίωνα συνδυάστηκε με τους Αλχημιστές (Hermetici > Ερμητικοί) και ιδιαίτερα με την τεχνική να σφραγίζουν τα δοχεία τους με αποτέλεσμα η λ. ερμητικός να δηλώνει το “εντελώς κλειστό”, το “σφραγισμένο”

Στο θεό Ερμή αποδιδόταν και το έρμαιο: “το δώρο του Ερμή”, το “θεόσταλτο”, “το απροσδόκητο εύρημα”

Ο Ερμαφρόδιτος ήταν ο μυθικός γιος του Ερμή και της Αφροδίτης (εξ ου και το όνομα του), ο οποίος παρουσίαζε χαρακτηριστικά και των δύο φύλων

Η εμπορικοί δρόμοι των αστικών κέντρων είναι, συνήθως, αφιερωμένοι στο θεό Ερμή, τον Κερδώο Ερμή (οδός Ερμού), ο οποίος ήταν και προστάτης του εμπορίου. Στα Λατινικά o Ερμής “πέρασε” ως Mercurius > ιταλ. mercato, γαλλ: mercenaire, αγγλ.: market…

Το Λαμόγιο

ΑΠΟ ΠΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

ΜΕ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ
Ένα ταξίδι στις ρίζες λέξεων εκφράσεων.


Μια παραγωγή της ΦΩΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Μία από τις πολλές λέξεις που προστέθηκαν πρόσφατα στο καθημερινό μας λεξιλόγιο για να περιγράψουν τα ήθη που επικράτησαν ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, είναι η λέξη λαμόγιο. Προέρχεται από το ιταλικό έναρθρο ουσιαστικό «la moglie» (πρφ.: λα μόγιε – μτφ.: η σύζυγος). Τα Λαμόγια ήταν οι βοηθοί, οι αβανταδόροι, των παπατζήδων. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε ευρέως στα ευθυμογραφήματα του Νίκου Τσιφόρου για τους τσιλιαδόρους, που υποκρίνονταν τον παίκτη του παπατζή, για να προσελκύσουν τα θύματα.
Η ιστορία της λέξης ξεκινάει από τα τραπέζια του τζόγου στην Ιταλία. Τη στιγμή που κάποιος Ιταλός χαρτοπαίκτης κέρδιζε και ήθελε να φύγει από το τραπέζι για να μη ξαναχάσει, φώναζε, δήθεν φοβισμένος «la moglie, la moglie», (λαμόγιε…), ότι, δήθεν, τον έψαχνε η γυναίκα του, βούταγε βιαστικά τα χρήματα και έφευγε τρέχοντας (την έκανε λαμόγιο, δεν τηρούσε δηλαδή, τις υποχρεώσεις του). Αυτή η σατιρική έκφραση έφτασε στην Ελλάδα, ενώ ξεχάστηκε στην Ιταλία, και τη χρησιμοποιούμε για να προσδιορίζουμε τον ασυνεπή τον μικροαπατεώνα και προσφάτως πολλά από τα δημόσια πρόσωπα που με τη συμπεριφορά τους έλκουν τέτοιου είδους χαρακτηρισμούς.

«Επιθετικοί προσδιορισμοί»

ΑΠΟ ΠΟΥ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ

ΜΕ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΟΥ
Ένα ταξίδι στις ρίζες λέξεων εκφράσεων.


«Επιθετικοί προσδιορισμοί»
Υπάρχουν πάρα πολλοί επιθετικοί προσδιορισμοί που έχουν πάρει τη θέση του προσδιοριζόμενου. Ανάμεσα σ’ αυτούς από τα πιο τρανταχτά παραδείγματα είναι:
ο ποντικός, το νερό και ο πανικός.
Ο Ποντικός αναφέρεται στους μύες οι οποίοι κατέφταναν στην Αττική από τον Πόντο μαζί με το σιτάρι που προμηθεύονταν από κει , κατά την αρχαιότητα οι Αθηναίοι. «Κοίτα ένα ποντικό μυ!» Ο μυς έφυγε και ο ποντικός έμεινε όπως και το νερό που επίσης ήταν επιθετικός προσδιορισμός στην εποχή του Βυζαντίου όπου οι νερουλάδες πουλούσαν «νεαρό ύδωρ» δηλαδή φρέσκο νερό. Το νεαρό έγινε νερό, το ύδωρ μας τελείωσε και έτσι ξεδιψάμε με το νερό.
Όσο για τον πανικό προέρχεται από τον θεό Πάνα και συγκεκριμένα από τους ακολούθους του, οι οποίοι έσπερναν τον τρόμο απ’ όπου περνούσαν με τα χοντροκομμένα αστεία τους. Έτσι όταν οι νοικοκυραίοι άκουγαν τη συνοδεία του Πανός να πλησιάζει τους έπιανε πανικός ΤΡΟΜΟΣ. Κλείδωναν τις πόρτες, αμπάρωναν τα παράθυρα τους για να διαφυλάξουν τις περιουσίες τους. Και σε αυτή την περίπτωση ο προσδιορισμός ταυτίστηκε με τον προσδιοριζόμενο και μάλιστα εξήχθη σε όλες τις γλώσσες.(π.χ. panic στ’ αγγλικά).