Από πού και γιατί* Μια λέξη και όλα σώζονται. Μια λέξη και όλα χάνονται.

 Από αυτό εδώ το βήμα καθημερινά ταξιδεύουμε, όχι μόνο στις ρίζες, αλλά και στους καρπούς και στα άνθη και στα φύλλα και στον κορμό των λέξεων που αναλύουμε. Η λέξη από το αρχαίο Λέγω είναι η κύρια μονάδα της γλώσσας από άποψη συντακτική, γραμματική και σημασιολογική. ·Ως επιστημονικό αντικείμενο η λέξη δεν είναι εξίσου εύκολα αναγνωρίσιμη και αναλύσιμη. Αποτελεί αντικείμενο μελέτης της μορφολογίας ως προς την εσωτερική δομή της, της λεξικολογίας ως προς τη σημασία της, αλλά και της λεξικογραφίας ως προς τις πρακτικές πλευρές που αφορούν τη σύνταξη λεξικών. Ο όρος λέξη μπορεί να αναφέρεται είτε

σε ομιλούμενη είτε σε γραπτή λέξη, ή μερικές φορές σε κάποιο αφηρημένο νόημα. Οι ομιλούμενες λέξεις κατασκευάζονται από μονάδες που ονομάζονται φωνήματα, ενώ οι γραπτές λέξεις από σύμβολα που ονομάζονται γραφήματα, όπως είναι τα γράμματα του Ελληνικού αλφάβητου. 

Στη γλωσσολογία, η λέξη είναι το μικρότερο στοιχείο με σημασιολογικό ή πραγματολογικό περιεχόμενο (με κυριολεκτική ή πρακτική σημασία) που μπορεί να εκφωνηθεί και να σταθεί μόνο του στο λόγο. Η βαρύτητα της λέξης στη γλώσσα τεκμηριώνεται επιπλέον από το ότι εμφανίζεται νωρίς στην παιδική γλώσσα, πολύ πριν από τις προτάσεις. 

 Ανάγκη μεγάλων γνωμών και διανοιών ίσα και τα ρήματα τίκτειν - 

Για να κατορθώσει κανείς να αποδώσει μεγάλες έννοιες, έχει ανάγκη και από τις ανάλογες λέξεις, υποστήριζε ο Αριστοφάνης. 

 Για το πόσο καθοριστική μπορεί να είναι μία και μόνο λέξη ο Αντρέ Μπρετόν, ο ιδρυτής και θεωρητικός του υπερρεαλισμού έγραψε:  Μια λέξη και όλα σώζονται. Μια λέξη και όλα χάνονται.  

Η πολυβραβευμένη αφροαμερικανίδα ποιήτρια, πεζογράφος, ακτιβίστρια και καθηγήτρια πανεπιστημίου Μάγια Αγγέλου εύστοχα είχε επισημάνει τον καθοριστικό ρόλο της ανθρώπινης φωνής στη νοηματοδότηση των λέξεων.   

Οι λέξεις έλεγε σημαίνουν περισσότερα απ' ό,τι γράφεται σε ένα χαρτί. Χρειάζεται η ανθρώπινη φωνή για να τις εμποτίσει με σκιές βαθύτερου νοήματος. 

 Και ολοκληρώνουμε την μικρή μας περιήγηση στο ξέφωτο του δάσους των λέξεων με μια διαπίστωση του Αμερικανού συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Φίλιπ Ντικ, που σήμερα είναι πιο επίκαιρη από ποτέ: The basic tool for the manipulation of reality is the manipulation of words. If you can control the meaning of words, you can control the people who must use the words. Το βασικό εργαλείο για τον χειρισμό της πραγματικότητας είναι ο χειρισμός των λέξεων. Αν μπορείς να ελέγξεις το νόημα των λέξεων, μπορείς να ελέγξεις τους ανθρώπους που πρέπει να χρησιμοποιούν τις λέξεις. Και κάτι ακόμα... Χίλιες λέξεις αφήνουν λιγότερα ίχνη στη μνήμη από ό,τι μία και μόνο πράξη. 

Εικόνα:  http://prwtokoudouni.weebly.com/

*Καθημερινά (ΔΕ-ΠΑΡ) στο ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 07:55 και18:55    https://webradio.ert.gr/proto/

Από πού και γιατί*- Το κουτί της Πανδώρας

 Με το κουτί της Πανδώρας θα ασχοληθούμε σήμερα. Όχι για να το ανοίξουμε, αυτό συνέβη πριν από αιώνες σύμφωνα με τη μυθολογία, αλλά για να το περιεργαστούμε και να το περιγράψουμε και φυσικά να λεξιλογίσουμε.  Στις σύγχρονες γλώσσες η παροιμιώδης φράση που προέκυψε απ' το μύθο, αναφέρεται σε μια φαινομενικά ασήμαντη πράξη που μπορεί να έχει ανυπολόγιστες συνέπειες.  Όταν λέμε «άνοιξε το κουτί της Πανδώρας» εννοούμε κάποιος εν γνώσει του ή εν αγνοία του ενεργοποίησε μια διαδικασία  αλλεπάλληλων δεινών. Την Πανδώρα και το πιθάρι της - και όχι κουτί,
όπως θα πούμε παρακάτω- μας λέει ο Ησίοδος στο Έργα και ημέρες, την έφτιαξαν οι θεοί  Η Αθηνά της έμαθε να υφαίνει και η Αφροδίτη την έκανε ποθητή, ενώ ο Δίας, έβαλε τον Ερμή να της δώσει ξεδιάντροπο μυαλό και πανούργα φύση και να της διδάξει τα ψέματα. Της δόθηκαν σαν δώρα επίσης τα χαρίσματα της Πειθούς και των Χαρίτων και ο Ερμής της έδωσε και ομιλία. Στο τέλος, λέει ο Ησίοδος, την ονόμασαν Πανδώρα επειδή κάθε θεός της έδωσε κι ένα δώρο. Ο Δίας, για να τιμωρήσει τους ανθρώπους για την κλοπή της φωτιάς από τον Προμηθέα διέταξε τον Ερμή τη χαρίσει για σύζυγο στον Επιμηθέα, τον αδελφό του Προμηθέα., προσφέροντάς του μαζί κι ένα πιθάρι δώρο ως γάμου. Αυτός δεν αναλογίστηκε τη συμβουλή του αδελφού του «να μη δεχτεί ποτέ δώρο από τον Ολύμπιο Δία και να το στείλει πίσω επειδή μπορεί να αποδεικνυόταν βλαβερό για τους ανθρώπους»... 

ἀλλὰ γυνὴ χείρεσσι πίθου μέγα πῶμ’ ἀφελοῦσα ἐσκέδασ’, ἀνθρώποισι δ’ ἐμήσατο κήδεα λυγρά.

και η γυναίκα με τα χέρια της του πιθαριού το μέγα αφαιρώντας πώμα

τα σκόρπισε όλα και ετοίμασε ολέθριες για τους ανθρώπους έγνοιες.

Θα προσπεράσω ασχολίαστα το μισογυνισμό του Ησιόδου, ο Αίσωπος πάντως στη δική του εκδοχή, βάζει τον άνδρα να βγάζει το πώμα. Το σίγουρο είναι πως το θέμα του ανοίγματος του πιθαριού παραπέμπει στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου.Στον Αισχύλο η ελπίδα αντί να είναι κλεισμένη στο πιθάρι της Πανδώρας, αποτελεί στην πραγματικότητα το δώρο του Προμηθέα προς τους ανθρώπους. Στον στίχο 250, όταν ο χορός ρωτά τον Προμηθέα ποιο ήταν το αμάρτημα για το οποίο τιμωρείται, εκείνος απαντά:

«έκανα τους θνητούς να πάψουν να προβλέπουν το θάνατό τους ως μοιραίο»

«και τι φάρμακο βρήκες γι' αυτό;» ρωτά ο χορός

«τους έδωσα τυφλές ελπίδες» απαντά εκείνος

«σπουδαία λύση βρήκες» λέει ο χορός

«τους έδωσα και τη φωτιά» λέει ο Προμηθέας. 

Επίσης σε μια άλλη ανάγνωση, ο μύθος θέτοντας το «κουτί» ως τιμωρία για την κλοπή της φωτιάς μας προϊδεάζει και μας προειδοποιεί για τα δεινά που προκύπτουν από την αλόγιστη χρήση των μέσων της τεχνολογίας. 

Τέλος να πούμε πως η αναφορά στο «κουτί» και όχι στο πιθάρι της Πανδώρας οφείλεται στην επανεισαγωγή της αρχαίας γραμματείας από το εξωτερικό και την καθιέρωση της λέξης «κουτί» σε όλες τις άλλες γλώσσες προτού οι Έλληνες προλάβουν να ασχοληθούν οι ίδιοι με το πρωτότυπο αρχαίο κείμενό τους. Συγκεκριμένα ο Έρασμος μετέφρασε το έργο στα λατινικά και απέδωσε τον πίθο του Ησίοδου ως pyxis, που σημαίνει  κουτί κι έτσι καθιερώθηκε παγκοσμίως και στα καθ' ημάς.

*Καθημερινά στο ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 07:55 και18:55    https://webradio.ert.gr/proto/

Από πού και γιατί* - Ευγένεια.

 

Η ευγένεια όπως προκύπτει από τις λέξεις που τη συνθέτουν, ευ και γένος, είναι ιστορικά συνδεδεμένη με την ανώτερη τάξη. Η σημασία της αρχαίας λέξη ευγενής που  αρχικά δήλωνε τον υψηλής καταγωγής, σταδιακά επεκτάθηκε και τελικά κυριάρχησε με τη σημασία που έχει σήμερα, δηλώνοντας αυτόν «που έχει λεπτούς τρόπους, που φέρεται με αβρότητα».

Η αναγνώριση του  γεγονότος ότι τα λόγια επιδρούν με τρόπο που μπορεί να είναι αρεστός ή δυσάρεστος
γέννησε την ανάγκη για την ευγένεια. Ως ευγένεια γενικότερα ορίζεται η εφαρμογή των κανόνων καλής συμπεριφοράς και της εθιμοτυπίας, σε συγκεκριμένο όμως πολιτιστικό πλαίσιο, καθώς αυτό που θεωρείται ευγενικό σε μας, μπορεί κάποιες φορές να είναι  αγενές ή απλώς εκκεντρικό σε έναν άλλο πολιτισμό. Στη Γερμανική το επίθ. höflich «ευγενικός» προέρχεται ουσιαστικό Hof «αυλή (ηγεμόνα ή ευγενούς)» Η γαλλική λέξη poli «ευγενικός» προέρχεται από το λατινικό polire «γυαλίζω» (> γαλλ. polir «γυαλίζω, ραφινάρω»). Τον 12ο αι. η λ. poli σήμαινε επίσης «κομψός», Στην αγγλική επίσης polite αρχικά σήμαινε  «γυαλισμένος», τον 17ο αιώνα η λέξη poli ορίζει πλέον και τον καλλιεργημένο και μόλις έναν αιώνα αργότερα η λέξη αποκτά τη σημασία που έχει σήμερα.

 Ο πληθυντικός ευγενείας έχει την αφετηρία του στον πληθυντικό της μεγαλοπρεπείας (pluralis majestatis), ο οποίος πρωτοπαρουσιάστηκε στη διάκριση των λατινικών αντωνυμιών tu (εσύ) και vos (εσείς). Κατά τον 4ο μ.Χ. αιώνα αναπτύχθηκε η συνήθεια να απευθύνονται στον Ρωμαίο αυτοκράτορα με τον πληθυντικό vos αντί του ενικού tu. Βαθμηδόν η χρήση τού πληθυντικού έγινε χαρακτηριστικό των ανωτέρων τάξεων, τύπος που οι ευγενείς απηύθυναν ο ένας στον άλλον. Συγχρόνως μεταχειρίζονταν ενικό όταν μιλούσαν σε κατωτέρους τους. Ο πληθυντικός δεν δηλώνει μόνο σεβασμό αλλά και απόσταση σε αντιδιαστολή προς την οικειότητα. Η ευγένεια  δεν είναι γνώρισμα των ανωτέρων μόνο τάξεων, απλώς οι τρόποι των ευγενών ασκούσαν εξ αρχής ισχυρή επίδραση και προκαλούσαν αίσθηση. Στο αρχαίο κινέζικο βιβλίο των αλλαγών το Ι τσινγκ η ευγένεια προσομοιάζεται με τον άνεμο που κύριο χαρακτηριστικό του είναι η διεισδυτικότητα, καθώς ούτε οι κλειστές πόρτες τον εμποδίζουν αφού μπορεί να περνάει κι από τις χαραμάδες. Τέλος όπως επισήμανε ο Γάλλος συγγραφέας Ζεράρ ντε λα Μπριγιέρ, " η ευγένεια μπορεί να μην εμπνέει και να μην εμπνέεται πάντα από την καλοσύνη, την ευθυδικία, τη γλυκύτητα και την ευγνωμοσύνη. Προσφέρει, όμως, τουλάχιστον τα προσχήματα και κάνει τον άνθρωπο εξωτερικά έτσι όπως θα έπρεπε να είναι εσωτερικά".

Καθημερινά στο ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 07:55 και18:55    https://webradio.ert.gr/proto/